Očuvati sticaj okolnosti: (kontra)efekat u knjizi Godine Ani Erno
Piše: Stanislava Paunović
(Ani Erno, Godine, prevela s francuskog Jelena Stakić, Beograd: Štrik, 2023)
Francuska književnica Ani Erno, zahvaljujući sada već sedam prevoda objavljenih u izdavačkoj kući Štrik, u protekle dve godine stiče novu publiku među srpskim čitateljkama i čitaocima. Uz nova izdanja i prevode, intenzivirano čitalačko interesovanje svakako je motivisano i Nobelovom nagradom za književnost, koja je spisateljici dodeljena 2022. godine. Sa svešću o političkim konotacijama pomenute nagrade, te o dominantno muškoj tradiciji nagrađivanih, a time i kanonizovanih pisaca svetske baštine, odluka o afirmaciji dosledno levo orijentisane autorke, kakva je, prema Svetlani Slapšak, upravo Ani Erno, izazvala je brojne reakcije u čitalačkoj recepciji.
U kontekstu dela Ani Erno, Slapšak ističe kako „nepokolebljivi feminizam, socijalna svest, jasno levo opredeljenje“ nikada nisu bili in u književnosti, dok pitanje odnosa muške nagrade i feminističke knjige pokreće i urednica Ljubica Pupezin u pogovoru za Štrikovo izdanje knjige Godine, koju vidi kao magnum opus autorkinog književnog rada, izražavajući nadu da takvim vrednosnim gestom tradicionalno orijentisana institucija Nobelove nagrade ipak pokazuje volju ka promeni.
No, uprkos levičarskoj ideološkoj okosnici Godina, treba uzeti u obzir i način na koji je knjiga oblikovana, a pripovedanje izvedeno. Naime, obuhvativši period od 40-ih godina 20. veka, zaključno sa prvom decenijom 21. veka, Godine po svojoj težnji ka totalitetu i posredovanju dubine vremena, te prelamanju kolektivnog kroz lično iskustvo – putem 1. lica množine, linearne naracije, brojnih kataloga neiscrpnih informacija o proživljenom vremenu, prstenastom strukturom, uvodnim citatima, verom u sponu književnosti i sećanja, te potrebom da se svet rečima sačuva od zaborava – odgovara visokomodernističkom tipu romana druge polovine dvadesetog veka.
Kako takav način komponovanja knjige-totaliteta već ima književno-istorijsku težinu i potvrdu, i lako se nadovezuje na pominjanu mušku tradiciju pisanja, deluje da u tom smislu ovaj roman, kao magnum opus udovoljava tradicionalnom ukusu Nobelovog komiteta. Fotografske okosnice, dokumentarna građa, autofikcija, metatekstualna promatranja pisanja, lišenost radnje i tematska fragmentarnost toka romana, podsećaju, na primer, na porodični cirkus Danila Kiša, a pogotovu na odeljke „Slike sa putovanja“ iz romana Peščanik (1972).
Težnja ka univerzalizaciji iskustva putem pripovedanja, vezivana često za muško stvaralaštvo, prisutna je u romanu kroz prvo lice množine, kroz koje je većina teksta izneta i, na taj način, uzdignuta emotivno do svojevrsnog patosa i svečanog prizvuka kolektivnog iskustva. Ipak, naizgled neutralno prvo lice množine ubrzo se čitaocima, putem odgovarajućih glagolskih oblika, zamenica i uspelog prevoda Jelene Stakić, otkriva kao ženski pripovedački glas. U tom kontekstu, preuzimanje tradicionalnih oblika pripovedanja i strukture romana, sa težnjom ka univerzalnosti, radi prelamanja kolektivnog iskustva kroz žensku perspektivu, u ovom romanu može se posmatrati i kao subverzivni gest prisvajanja, resemantizacije i revalorizacije tradicionalno muških književnih oblika, kao sugestija da je ženska perspektiva jednako univerzalna.
Slično tome, prvobitni utisak da je pred čitaocima roman o stasavanju generacije (žena) i sam se, u određenoj meri, ispostavlja varljivim, kako kroz tekst raste svest o ograničenjima individualne perspektive kroz koju se mesto, vreme i društvena stremljenja prelamaju tokom pripovedanja, stvarajući složen odnos maskiranja individualnog iskustva kolektivnim, i obrnuto. U tom kontekstu, Godine mogu da se tumače i kroz klasnu perspektivu, postavljajući pitanje u kojoj meri je svet dela predstavljen i omeđen pozicijom žene poreklom iz radničke porodice, koja kroz odrastanje prelazi iz jednog u drugi društveni milje, radi sticanja imućnijeg statusa, klackajući se na granici nepripadanja niti radničkom niti buržoaskom sloju, da bi iznova sa stabilnom i komfornom materijalnom pozicijom politički osvestila pitanja i probleme radnih prava, nejednake raspodele dobara, i slično.
Metatekstualna eksplikacija odabranog lica pripovedanja, kao mešavina 1. lica množine i 3. lica jednine i množine, odgovara težnji da se i kroz formu teksta, a ne samo njegov sadržaj, individualni život dovede u vezu sa vremenom i sticajem okolnosti koji ga oblikuju. Tim postupkom se ukazuje na nepostojanost čvrstih granica između privatnog i javnog iskustva, sa svešću da lično ujedno jeste i političko. Iako se pripovedanjem u mi-formi u početku uspostavlja određeni zalet i naboj pri čitanju, putem stihijskog nizanja slika i fragmenata, krećući se ka (ne)izvesnoj kulminaciji u očekivanjima čitalaca – značajniji prekid ili promena stilskog toka u romanu ipak izostaju, što u određenoj meri dovodi do zamora pred novim nabrajanjima retorički povišenih mi-konstrukcija. Inicijalna začaranost atipičnim stilskim postupkom tako postepeno gubi na snazi, zamenjena neretko monotonim variranjem kataloga reklama, političkih dešavanja i kulturnih uticaja različitih vremenskih perioda, što može demotivisati od daljeg čitanja.
Iako taloženje impresivne količine referenci na najrazličitija područja ljudskih iskustava u nizu od 60-ak godina ima za cilj da sačuva iskustva kojim preti zaborav u novoj, digitalnoj fazi neoliberalnog kapitalizma – obilje informacija gotovo da ima kontraefekat pri čitanju. U skladu sa opisivanim manifestacijama konzumerističkog pogleda na svet, retko šta od informacija o dijahronijskom razvoju francuskog društvenog života ostaje da traje u svesti čitalaca, izuzev nekoliko odeljaka i istorijskih događaja koji su bili prelomni po stasavanje pripovedačice, poput protesta ’68. ili ’81. godine, ili 11. septembra 2001. godine.
Ipak, istrajnost u čitanju omogućava usmeravanje na složene, isprepletane slojeve ideja koje prožimaju delo i koje nude brojne perspektive za dublje čitanje romana, kao što su: odnos prema Drugom u kontekstu migracija, seksualno oslobađanje i prava žena, kontracepcija (pilule), abortus i surogat majčinstvo, prava radnika, zdravstveno osiguranje, HIV i lgbt+ prava itd. Vaganje između zanosa za promenom, potrebe da se prati i zna sve što se događa u različitim delovima sveta, i letargičnog mirenja sa prilikama, uz preostalu snagu za nošenje sa svakodnevnim obavezama – jedan je od aspekata sa kojim čitaoci najrazličitijih uzrasta mogu da saosećaju, nalazeći mnogo od ličnih nadanja i razočaranja među redovima Godina.
Zadržavanje pripovedanja na ’68. godini, uz produbljivanje ličnih i kolektivnih zanosa vremena, čini taj fragment jednim od najupečatljivijih u knjizi, u skladu sa ulogom koju ima u subjektivnom doživljaju vremena naratorskog glasa. Slično tome, svođenje bilansa iskustva u novom milenijumu pred sam kraj knjige, predstavlja redak a vredan uvid u intimni život pripovedačice, nudeći neposredniji, nežni, emotivni, ali ne i patetični niz sećanja koji ostaje sa čitaocima i po završetku knjige. Izuzev usputnih napomena i komentara koji grebu po površini psihološke dubine individualne perspektive kroz koju je svet dela prelomljen, u romanu jedva da ima razrađenijih uvida u personalne odnose sa drugima, poput (bivšeg) muža, ljubavnika, roditelja, dece, dok odsustvo pominjanja značajnih prijateljstava u 60 godina života takođe zapada za oko. Iako, šire gledano, u književnoj mreži dela Ani Erno ima drugih, kraćih romana koji razrađuju pomenute međuljudske odnose, mnogi čitaoci možda neće biti upoznati sa njima, niti je nužno da se njen opus čita samo (u autofikcijskom ključu) kao jedna uvezana mega-priča. Iako poetički opravdano težnjom ka kolektivnom, u čitanju Godina nedostaje više takvih, slobodnijih momenata, jednako konstitutivnih kako za pojedinačni život tako i život pojedinca uopšte.
Godine Ani Erno, kroz jasno koncipiranu strukturu i nameru pisanja – u funkciji sećanja – u svojoj težnji ka sveobuhvatnosti nude brojne relevantne teme za promišljanje i proživljavanje. Bogatstvo sadržaja i drugačiji ton pripovedanja, zbog (preterane) doslednosti u izvedbi, postepeno gube na svojoj efektnosti, te mogu povremeno delovati preplavljujuće i umarajuće tokom čitanja. Pojedini fragmenti poput uvodnih i završnih sekvenci prstenaste strukture, popisa ličnih, intimnijih događaja u novom milenijumu i individualno-kolektivnog značaja ’68. godine, kojima je posvećeno više pripovedačkog prostora za emotivno i psihološko produbljivanje teksta, predstavljaju najupečatljivije delova romana, izvanredno jezički i stilski ostvarene u prevodu Jelene Stakić.
Napomena:
U okviru projekta „Njene priča je i tvoja priča, univerzalne vrednosti ženske evropske književnosti“, koji je podržala Kreativna Evropa, održava se regionalna radionica pisanja književne kritike „Mlada Evropa čita“. Biće održano šest radionica na kojima će predavačice i predavači iz regiona razgovarati s učesnicama i učesnicima o knjigama objavljenim u okviru projekta, a nakon svake radionice biće odabrana jedna kritika koju će objaviti partnerski portali iz projekta iz Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Slovenije i Bosne i Hercegovine.
Na prvoj radionici govorilo se o romanu Godine nobelovke Ani Erno, a predavačica je bila Ljubica Pupezin, osnivačica izdavačke kuće Štrik.